شاید بزرگترین دلیلی که اتفاق افتاد این بود که ویروس کرونا تجارت خارجی کشور را مختل کرد. هم تبادلات خارجی کشور با کاهش شدیدی روبه‌رو شد و از طرف دیگر مانع صادرات محصولات ایرانی به خارج از کشور شد و شاهد نزول چشمگیر صادرات کالاهای غیرنفتی ایران به خارج کشور بودیم. علاوه بر اینها با بسته شدن مرزها، ترانزیت‌ها مختل شد تا عرضه و تقاضای صادرات کالاهای نفتی با مشکل مواجه شود.
عامل دوم نقدینگی است که بی واسطه در یک سال اخیر افزایش پیدا کرد. رشد نقدینگی در کشور در یک سال اخیر نسبت به سال 1397 خیلی رشد قابل توجهی داشته است. ویروس کرونا و سیاست‌هایی که سیاستگذار اتخاذ کرد برای کمک به حوزه تولید و رونق آن در کشور و حفظ توان تولید در داخل ایران آثار متعدد داشت مانند کاهش نرخ سپرده قانونی و 2 هفته‌ای شدن رفع تعهد سپرده قانونی و خلق پول‌هایی که به بهانه شیوع ویروس کرونا در اقتصاد کشور ایجاد شد.
بیشتر این موارد را از مصادیق سفته بازانه برای خلق پول می‌توان در نظر گرفت و عمده رشد نقدینگی کمکی به رونق تولید نکرد و هجمه‌ای از نقدینگی به بازارهای موازی اقتصادی تزریق شد. در یک ماه اخیر روند نرخ دلار خیلی نوسان داشته است و از 23 هزار تومان به 32 هزار تومان افزایش پیدا کرده است. یکی از دلایل مهم این بود که دست بانک‌ها برای خلق پول برای اعطای وام به زیرمجموعه‌های خودشان به منظور حفظ شاخص بورس منجر به خلق نقدینگی 40 هزار میلیارد تومانی شد و این میزان نقدینگی خود را در بازار ارز نشان می‌دهد بخصوص اینکه اصلاح شاخص بورس طبیعی است و پس از رشد شارپی شاخص بورس باید منتظر ریزش شاخص بورس می‌بودیم و وقتی که دست بانک‌ها برای خرید سهام به واسطه مصوبه‌ای که شورای عالی بورس داد، بازشد خوب رقم بالایی پول خلق شد و این رقم بالای نقدینگی آثار خودش را در بازار ارز نشان می‌دهد.
یکی دیگر از دلایل که موجب بالا رفتن نرخ ارز شد تحریم‌های بانکی بود و منابع ارزی ایران در عراق و کره جنوبی مسدود شد و فعالان اقتصادی دسترسی بالایی برای واردات و رفع تعهدات ارزی خودشان نداشتند و این بلوکه شدن و ایجاد انتظارات تورمی در بازار ارز موجب گرانی ارز در بازار خواهد شد اما موضوعی که باعث کاهش نرخ ارز شد 2 عامل مهم دارد: نخست سفر آقای همتی رئیس کل بانک مرکزی به عراق سیگنال خوبی به بازار داد که ما بزودی احتمالاً کاهش نرخ ارز را در بازار خواهیم داشت.
از طرف دیگر بانک ملت که حجم بالایی از دارایی‌ها را در کره جنوبی دارد در کنار عراق احتمال آزادسازی منابع ارزی در کره جنوبی عرضه ارز در بازار را تحریک می‌کند و در 2 هفته آینده شاهد کاهش نرخ ارز در بازار خواهیم بود. تحلیل‌های سیاسی هم احتمال رأی‌آوری جبهه دموکرات را در امریکا بالا برده است و احتمالاً سیاست‌های ضدتحریمی و خصمانه امریکا در قبال ایران کاهش خواهد داشت و دوباره امریکا به برجام برخواهدگشت که خوشبینی آزادسازی خیلی بیشتر از منابع ارزی کشورمان در سایر نقاط دنیا را فراهم خواهد ساخت.
عامل دیگر وقتی است که بورس و سهام شرکت‌های صادرات محور را بررسی می‌کنیم، معمولاً این شرکت‌ها روی نرخ 20 تا 21 هزار تومان برای هر دلار تمام معادلات اقتصادی خود را چیده‌اند. بالاتر از نرخ 20 هزار تومان برای هر دلار نشان از این واقعیت دارد که به صورت کاذب نرخ دلار رشد کرده است و در شرایط کنونی حدود 40 درصد حباب قیمتی نرخ دلار از 20 هزار تومان تا نرخ 32 هزار تومان است.
در کنار همه اینها رویکرد بانک مرکزی در یک هفته اخیر و حضور رسانه‌ای این نهاد اقتصادی برای کاهش نرخ ارز خیلی مؤثر بوده است. در شرایط کنونی بانک مرکزی خیلی شفاف‌تر با مردم صحبت می‌کند و حضور رسانه‌ای پررنگ و قوی در رسانه‌های کشور دارد و سعی در ایجاد آرامش در بازار و ایجاد شفاف‌سازی در بازار ارز دارد.
در واقع قطع کردن دست دلالان از مهم‌ترین اقدامات بانک مرکزی است. در پایان سیاست‌های بانک مرکزی در حوزه پولی و ارزی در یک ماه اخیر خیلی تأثیر خوبی در کنترل فضای افزایشی بازارهای ارز داشت و باید تداوم داشته باشد و نیز از قدرت چانه‌زنی و بازارهای هدف همسایه بیشتر استفاده کنیم. در این شرایط دست دلالان و ذینفعان افزایش نرخ تورم در داخل کشور کوتاه خواهد شد.
*عباس دادجوی توکلی/عضو هیأت علمی دانشگاه
