با افزایش تحریم‌ها در اواخر دهه نود و خروج ناگهانی دونالد ترامپ، از مذاکرات هسته‌ای برجام، بازار ارز تهران با نوسانات شدیدی مواجه شد. به نوعی از حالت طبیعی خود خارج گردید.
به گزارش بنکر (Banker)، این وضعیت نه تنها منجر به افزایش نرخ تورم شد، بلکه مشکلات فراوانی را برای بازرگانان و مردم عادی به همراه داشت. در نتیجه، دولت‌های حسن روحانی و ابراهیم رئیسی تلاش‌های متعددی را برای ارائه راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت جهت حل این معضل انجام دادند.
بدین ترتیب، در کنار نرخ دلار آزاد، نرخ ارزهای ترجیحی، بازار متشکل ارزی، دلار توافقی، دلار نیمایی و دلار مبادله‌ای شکل گرفت. هدف از تعیین این نرخ‌های مختلف، کنترل تورم، حمایت از کالاهای اساسی و تسهیل واردات برخی محصولات بود.
چالش‌های ارزی در ایران
با این حال، نکته قابل توجه این است که علی‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته در سال‌های اخیر، هنوز کشور نتوانسته به یک نرخ واحد برای ارز دست یابد.
علاوه بر این، فاصله موجود بین نرخ ارز در بازار آزاد و رسمی به طور کامل برطرف نشده و بنا بر اظهارات بسیاری از اقتصاددانان و تحلیلگران اقتصادی، ارز چندنرخی به عنوان عامل اصلی مشکلات اقتصادی و ایجاد رانت شناخته می‌شود.
به عنوان مثال، ارز ترجیحی یا دولتی، ارزی بود که دولت در مرکز مبادلات ارزی توزیع می‌کرد و صرفاً برای واردات کالاهای اساسی به کار می‌رفت.
در دوره دوم ریاست‌جمهوری حسن روحانی و پس از خروج آمریکا از برجام، ایران با نوسانات ارزی قابل توجهی روبرو گشت. معاون اول دولت، اسحاق جهانگیری، این ارز را به قیمت ۴۲۰۰ تومان معرفی کرده که به «دلار جهانگیری» مشهور شد.
لازم به ذکر است که در ابتدا، ارز ترجیحی ۴۲۰۰ تومانی برای تعدادی بیشتر از کالاها قابل استفاده بود، اما با گذشت زمان، این تعداد کاهش یافت و در دولت سیزدهم، این ارز به عنوان یک راهکار اقتصادی دستخوش تغییراتی گردید.
در نهایت، در دهه سوم اردیبهشت ۱۴۰۱، نرخ دلار برای کالاهای اساسی به ۲۸۵۰۰ تومان تغییر یافت و بر این اساس، ۲۸ قلم کالا شامل دانه‌های روغنی، برنج، گندم، گوشت مرغ، کاغذ و کنجاله سویا ارز ترجیحی به نرخ ۲۸۵۰۰ تومان دریافت کردند، در حالی که پیش از این تنها ۵ قلم کالا ارز ترجیحی به نرخ ۴۲۰۰ تومان دریافت می‌کردند.
پزشکیان اقدام به اجرای اصلاحات اقتصادی نمود
اخبار حاکی از آن است که مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور دولت چهاردهم، پس از شهید سید ابراهیم رئیسی، اقدام به اجرای جراحی اقتصادی جدیدی کرده است.
او نه تنها در بودجه‌بندی سال ۱۴۰۴، نرخ ارز ترجیحی را از ۲۸۵۰۰ تومان به ۳۸۵۰۰ تومان تغییر داده است، بلکه عزم خود را جزم کرده تا وضعیت ارز چندنرخی را ساماندهی کند.
به همین منظور، بانک مرکزی در روزهای اخیر با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد که از روز شنبه ۲۴ آذر، بازار ارز برای معاملات تجاری راه‌اندازی خواهد شد و صادرکنندگان قادر خواهند بود در سامانه نیما با نرخ توافقی به انجام معاملات بپردازند.
این تصمیم به معنای حذف نرخ ارز نیمایی از تاریخ ۲۴ آذر و پایان فعالیت سامانه نیما از اول بهمن‌ماه سال جاری است.
بازار توافقی ارز به یک دوئل میان اقتصاددانان تبدیل شد
بررسی‌ها نشان می‌دهد که موضوع انتقال معاملات نیما به بازار توافقی ارز به شدت جنجال‌برانگیز شده و به یک دوئل میان اقتصاددانان تبدیل گردیده است.
در حالی که برخی از کارشناسان بر این باورند که این اقدام می‌تواند به بهبود مدیریت بازار ارز و کاهش توزیع رانت کمک کند، گروهی از منتقدان این تصمیم را در شرایط تورمی غیرمنطقی تلقی کرده و هشدار می‌دهند که در صورت عدم برنامه‌ریزی مناسب، ممکن است هزینه‌های واردات و نوسانات ارزی افزایش یابد.
افزایش قابل توجه قیمت دلار نیمایی
نرخ دلار نیمایی در ابتدای شهریورماه سال جاری حدود ۴۵,۲۰۰ تومان بود، اما به تدریج به سمت مرز ۵۴,۰۰۰ تومان حرکت کرد.
در همین حال، با آغاز فعالیت بازار توافقی، برخی منابع از نرخ ۶۵,۰۰۰ تومان برای دلار توافقی در معاملات نیما خبر دادند، که بعداً توسط منابع رسمی تکذیب شد.
در نهایت، بانک مرکزی در اولین روز هفته، یعنی ۲۴ آذرماه، اعلام کرد که با توجه به عرضه و تقاضاهای ثبت‌شده در سامانه نیما، میانگین وزنی نرخ معاملات انجام‌شده حدود ۵۹,۶۴۷ تومان است.
بر اساس اطلاعیه بانک مرکزی، از مجموع ۷۶ میلیون دلار عرضه‌شده، حدود ۳۹.۵ میلیون دلار به فروش رسیده و از روز دوشنبه ۲۶ آذر و همچنین از اول دی‌ماه ۱۴۰۳، خرید و فروش ارز نیمایی در مرکز مبادله ارز و طلای ایران برای تمامی صادرکنندگان و واردکنندگان الزامی خواهد بود.
همچنین، بانک مرکزی تأکید کرده است که تنها بر روند معاملات سامانه ارز توافقی نظارت خواهد کرد و در روند این فرآیند دخالت بیشتری نخواهد داشت.
تاریخچه شکل‌گیری ارز نیمایی
مدل نیمایی، با نام کامل “نظام یکپارچه معاملات ارزی”، به‌صورت آزمایشی از تاریخ ۲۸ بهمن ۱۳۹۶ و به‌طور رسمی از ۳ اردیبهشت ۱۳۹۷ فعالیت خود را آغاز کرد.
این سیستم به‌منظور مقابله با نوسانات شدید ارزی و تأمین نیازهای وارداتی کشور توسط بانک مرکزی طراحی و راه‌اندازی شد. راه‌اندازی ارز نیمایی در شرایط بحرانی اقتصادی، به ویژه پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و بازگشت تحریم‌ها، انجام شد.
به‌طور خلاصه، سامانه نیما بر اساس تعامل بین صادرکنندگان و واردکنندگان طراحی شده است.
حال، تنها شش سال پس از راه‌اندازی نظام نیمایی، اقتصاد ایران به سوی خداحافظی با این ارز به واسطه تغییر ماهیت آن پیش می‌رود؛ در حالی‌که مزایا و معایب آن به وضوح مشخص نشده و اختلاف نظرها درباره درستی این اقدام هنوز ادامه دارد.
